::ماهیان ایران»» اسبله ماهیان (خانواده siluridae):

:: اسبله:

منابع:catfish.ir | ماهیان دریای خزر(دکتر اصغر عبدلی) | بیولوژی و رفتارشناسی ماهی اسبله (محمد مهدی محجوب)
تصاویر: catfish.ir | مهدی محجوب | سایت iranfishing.net
بازنویسی: angling.ir

=============================================================================================

دوگونه ماهی از خانواده اسبله ماهیان در ایران وجود دارند. مهمترین این گونه ها، ماهی اسبله (Silurus glanis) می باشد. این ماهی در نواحی مختلف ایران اسامی گوناگونی دارد: سبله، ایسپله، سیبیلی(گیلان)، ایت بالیخ(زنجان)، بوسا(مازندران)، یایین(گلستان)، بخو، رشه(کردستان)، کلیس، گلیس ایسپیلی، لاقا و ناقا(آذربایجان)و....

پراکنش: ایران احتمالا مرز شرقی پراکنش اسبله ماهی در جهان است، این ماهی در اروپای مرکزی و شرقی به فراوانی وجود دارد. به اسپانیا و انگلستان هم بصورت مصنوعی پیوند زده شده است که در اسپانیا به اندازه های بزرگی رسیده است.

از مهمترین زیستگاههای اسبله در ایران دریاچه سد ارس در آذربایجان غربی می باشد. در مطالعات انجام شده در این رودخانه، از 6 ایستگاه انتخاب شده در 3 ایستگاه در طول این رودخانه اسبله صید شده است. در بالادست دریاچه سد نیز اسبله های فراوانی وجود دارند، بویژه در منطقه ای به نام "چشمه ثریا" که منتطقه ای مرزی مابین ایران، ترکیه و نخجوان می باشد تمرکز اسبله ها زیاد است(عباسی و سرپناه، 1376). استعداد رودخانه در بخش پشت سد ارس برای زندگی اسبله در مطالعات دانشمندان جمهوری آذربایجان نیز اثبات شده است. برطبق این مطالعات هنگام احداث مخزن آبی نخجوان در این رودخانه در سال 1973 ماهی های غالب منطقه سیاه ماهی و سس ماهی کورا بودند، اما در 1986 ماهی اسبله پس از ماهی کپور بیشترین میزان ماهی را از لحاظ وزن به خود اختصاص داده است. عمق زیاد مخزن به همراه طول و عرض زیاد آن عامل این رشد بوده است(محمد اف و سایرین، 1989).
از دیگر مناطق زیست اسبله دریاچه سد منجیل می باشد(ملکی و مهرورز، 1378). سرشاخه های قزل اوزن در زنجان هم ازنقاطی است که اسبله های فراوانی در آن وجود دارد. رود اترک در استان گلستان، تجن در ساری و رودخانه بهنمیر در حومه بابلسر از دیگر نقاط زندگی اسبله در ایران هستند. رودخانه ولی آباد تنکابن، تالاب امیرکلایه و از همه مهمتر تالاب انزلی از دیگر نقاط زندگی این ماهی می باشند. رودخانه فریدونکنار زمانی پر اهمیت تین رودخانه از لحاظ زندگی اسبله بوده است(بریمانی، 1356).
در آذربایجان، رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود و تلخه رود(قبل از خشکسالی) از زیستگاههای اسبله بودند. متاسفانه اسبله در ایران جزو ماهیان تحت فشار است. افزایش تورهای پرساین در دریا منجر به صید ضمنی اسبله و در نتیجه افت ذخایر آن شده است. از این رو این ماهی در ایران در شرف تخلیه است(Coad, 1980 ).وجود برخی از طرحهای دولتی از عوامل این فاجعه بوده است: نمونه آن طرح کاهش اسبله در دریاچه مهاباد است. این طرح در سال 1367 آغاز شد و در سال 1370 به پایان رسید. چون مسوولین وقت معاونت آبزیان جهاد تصمیم به رهاسازی بچه ماهیان پرورشی در این مکان داشتند، اقدام به تخلیه دریاچه از این ماهی نمودند، به نحوی که پس از سه سال ماهی غالب این محل از اسبله به فیتوفاگ تغییر کرد(مجله آبزی پرور، شماره 7).

خصوصیات ظاهری و زیستی اسبله: پوست بدون فلس، و سه جفت سبیلک، مهمترین نشانه های ظاهری اسبله است. رنگ پوست بدن اسبله بسته به سن و نیز محل صید متفاوت است. چون اسبله یک ماهی شکارچی شبانه است، چشمهای آن در طی تکامل تحلیل رفته است ولی با اینحال به نسبت سایر گربه ماهیان چشمان بزرگی دارد. اسبله دو نوع گیرنده صوتی دارد که بوسیله آن می تواند اصوات ماهیها را دریافت و آنها را شکار کند. اسبله حتی قابلیت تشخیص اصوات ماهیان ضعیف و یا ماهیانی که به طعمه ماهیگیران افتاده اند را دارا می باشد. در فواصل نزدیک سبیلکها هم به این امر کمک می کنند. اسبله می تواند برخی تجربه های گذشته خود را بخاطر بیاورد: مثلا اگر بوسیله خارهای یک ماهی سوف زخمی شده باشد، نسبت به بوی ماهی سوف واکنش منفی نشان می دهد. گیرنده های چشایی اسبله علاوه بر زبان، روی سبیلک و نقاط دیگر دهان هم پراکنده هستند.
مطالعات گسترده ای برروی رژیم غذایی اسبله انجام شده است. اساس رژیم غذایی اسبله را ماهیهای زنده و مرده تشکیل می دهند. نمونه های بزرگتر غذاهای بزرگتری می خورند. در کشور روسیه چندین نموه اسبله پیدا شده که در معده آنها بقایای بدن انسان وجود داشته است، اگرچه تصور می رود این افراد ابتدا غرق شده و سپس مورد تغذیه اسبله قرار گرفته اند. هیچ گزارش "مستدلی" مبنی بر حمله اسبله به شناگران به منظور تغذیه از آنها وجود ندارد. اسبله به دفعات به سگهایی که بطور اتفاقی از عرض رودخانه عبور می کرده اند حمله کرده است. در ولگا قورباغه از غذاهای عمده اسبله محسوب می شود و اسبله برای شکار آنها تا کناره های رود جلو می آید. اسبله جزو معدود شکارچیانی است که حتی مارهای خطرناک آبی و افعی هایی که اتفاقی به آب می افتند را بدون هیچ مشکلی می خورد(Nikolski, 1963 ). اسبله بسته به جثه و میزان گرسنگی علاوه بر ماهیها از صدف، قورباقه، موش آبی، سگ آبی، خرچنگ، پرندگان آبزی، تخمهای پرندگان و نیز فضولات جانوری هم تغذیه می کند. در دانوب داستانهایی از ربوده شدن کودکان در رودخانه توسط اسبله نقل می شود، این گونه حوادث ونیز حمله اسبله به قایقها بیشتر به دلیل غریضه دفاع از قلمرو بویژه در فصل تخمریزی بوده و جنبه تغذیه و شکارگری ندارد. اسبله اساسا یک شکارچی شبانه است. این ماهی در طول روز در حفره ها و سوراخهای واقع در بستر و یا دربین ریشه های درختان مخفی شده و شبها برای شکار از آب خارج میگردد. در فصول سرد اسبله برای مدت طولانی غذا نمیخورد، ولیکن به مجرد گرم شدن هوا معده خود را مملو از غذا می کند.

اسبله بی شک بزرگترین ماهی آب شیرین جهان است. در اکثر منابع حداکثر طول اسبله 5 مترو حداکثر وزن آن 300 کیلوگرم ذکر می شود. تنها رقیب اسبله در آب شیرین فیل ماهی(Huso huso) می باشد که آن نیزساکن دائمی آب شیرین نیست و بیشتر عمر خود را در آبهای لب شور می گذراند، صید اسبله هایی با وزن 90 کیلوگرم عادی بوده و نیز تعداد بیشماری از این ماهی در اوزان 45 تا 50 کیلوگرم صید می گردد. ماهیان با وزن 3 کیلوگرم و طول حدود نیم متر اغلب 3 تا 4 سالههستند. حداکثرسن این ماهی هشتاد سال گزارش شده است. در دو تا سه سالگی بالغ می شود. میانگین طولی این ماهی در تالاب انزلی زیر یک متر و حدود 85 سانتیمتر است. علیرغم اینکه این ماهی صید صنعتی ندارد و ماهی مقاومی نیز هست، ولی به دلیل تخریب زیستگاه های آن در ایران، ممکن است در معرض خطر قرار بگیرد. کاهش آمار صید آن نیز نشانگر این مساله است.

صید ورزشی: یکی از جذابترین انواع ماهیگیری، صید ورزشی اسبله می باشد. ماهی اسبله یک ماهی قدرتمند بوده و در مواجهه با قلاب ماهیگیری بسیار مقاومت می کند، به نحوی که بیرون کشیدن یک اسبله از آب، گاه پس از ساعتها تلاش با فرار اسبله و یا پاره کردن نخ توسط ماهی بی نتیجه می ماند. این ماهی بسیار باهوش است و صید آن با قلاب نیازمند تجربه و آمادگی بدنی ماهیگیر می باشد. خارج نمودن اسبلهها از لانه خود با یک طعمه جذاب و یاحتی در مواقع لزوم پیدا کردن لانه آن از هنرهای اسبله گیران است. برای صید اسبله مناسبترین چوبها، انواع نیمه سریع با طول 12 فوت ووزن 1 تا 3 پوند می باشند و باید در برابر حرکات اسبله به خوبی مقاومت بنمایند.
چرخهای مورد مصرف نیز دارای ظرفیت نگهداری 200 یارد نخ ماهیگیری 12 تا 15 پوندی هستند، چرا که اسبله نخ ماهیگیری را به همراه خود تا مسافتهای طولانی می کشد. قلابهایی که به سر نخ ماهیگیری بسته می شوند باید بسیار قوی، تیز و دارای دهانه گشاد باشند. قلابهای سایز 2،02 و 01 برای این کار مناسبند. بهتر است برای صید ورزشی اسبله از قلابهای پایه بلند استفاده گردد. بستن چند قلاب و نیز قلابهای چند شاخه به نخ ماهیگیری بویژه برای کسانی که با شیوه بگیر و رها کن(Catch & Release ) کار می کنند صحیح نیست، چرا که بدلیل نرم بودن داخل دهان این ماهی، ممکن است دهان دچار زخمهای مهلک شده و حتی به هم دوخته شود و اگرنخ پاره شود و ماهی فرار کند به احتمال قوی خواهد مرد. برای صید اسبله ریسه های تخصصی فراوانی وجود دارد که در آنها از طعمه های زنده و مرده استفاده می شود. برای طعمه های زنده بهترین ماهی، کاراس و کُلمه کوچک می باشد. برای ساخت طعمه های مرده از موارد گوناگونی استفاده می شود: از جمله قورباغه، احشاءجانوران بویژه مرغ، قطعات گندیده گوشت ماهی، بی مهرگان درشت، جوجه مرغ و مواردی دیگر که بسته به هر ناحیه کاربرد دارد(Black, 2001 ).